پایگاه اطلاع رسانی مدیریت ریسک، بحران و پدافند غیرعامل؛ انباشت جمعیت و میدان‌داری شهرها در حوزه اقتصاد و سیاست و فرهنگ، خطرپذیری شهرها در برابر …
پایگاه اطلاع رسانی مدیریت ریسک، بحران و پدافند غیرعامل؛ انباشت جمعیت و میدان‌داری شهرها در حوزه اقتصاد و سیاست و فرهنگ، خطرپذیری شهرها در برابر آسیب‌های طبیعی را افزایش داده است؛ به‌ویژه این‌که دگرگونی‌های اقلیمی و پدیداری پیشامد‌هایی چون سونامی در اندونزی و ژاپن نگرانی‌ها از آسیب‌پذیری شهرها را دوچندان کرده است. برنامه‌ریزان شهری پس از آزمودن شیوه‌هایی چون مدیریت بحران و کاهش اثرگذاری آسیب‌های طبیعی در چند دهه گذشته، امروزه بحث تاب‌آوری را پیش کشیده‌اند؛ پیش‌اندیشی برای بالابردن توان شهرها در رویارویی با پیشامدهای آسیب‌زا، مدیریت کاهش اثرگذاری پیشامدهای آسیب‌زا، برگشت پذیری و از نو ساختن زندگی شهری بهتر از گذشته پیام و برنامه‌ای است که در مفهوم تاب‌آوری نهفته است.
بر اساس آمار مرکز اسکان بشر(UN-Habitat)، در سال ۱۸۸۰ تنها ۲درصد جمهیت جهان در شهرها زندگی می‌کرده‌اند و این رقم در سال ۱۹۵۰، به ۳۲درصد، در سال ۲۰۰۰ به ۴۷ درصد رسیده و در سال ۲۰۰۸ از ۵۰درصد گذشته است. این برآوردها نشان می‌دهد سالانه ۱۸۰هزار نفر به جمعیت شهرها افزوده می‌شود و جمعیت شهرنشین در ۲۰۳۰ به بالای ۶۰درصد می‌رسد.
همین بررسی نشان می‌دهد که ۶۸ درصد جمعیت جهان در سال ۱۹۵۰ در کشورهای درحال‌توسعه و توسعه‌نیافته زندگی می‌کرده‌اند و برآورد می‌شود جمعیت ساکن در این کشورها به ۸۵درصد برسد و تنها ۱۸درصد جمعیت جهان در کشورهای توسعه‌یافته زندگی کنند. نکته مهم آن‌که بیش از ۷۵۰میلیون نفر از جمعیت شهری کشورهای درحال‌توسعه و توسعه‌نیافته در حاشیه شهرها زندگی می‌کنند؛ مناطقی نابرخوردار یا کم‌برخوردار که مردم در خانه‌هایی بدون ساخت‌وساز استوار و پایدار و در محله‌هایی ناساختارمند و نابهره‌مند از اصول شهرسازی و با شرایط نامناسب فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی.
امروز بر اساس آمارسال ۲۰۱۵، ۳۴ شهر جهان بیش ۱۰میلیون شهرنشین دارند که ۱۹ شهر در کشورها درحال‌توسعه جای‌دارند. آمار سال ۲۰۰۰ نشان می‌دهد که جمعیت شهرنشین در ۲۳ شهر به ۵ تا ۱۰میلیون شهرنشین، در ۴۰۲ شهر به ۱تا ۵میلیون، در ۴۳۳ شهر به ۵۰۰هزار تا ۱میلیون شهرنشین رسیده است. ۲۱ شهر پرجمعیت جهان که تا ۱۰میلیون و بیشتر از آن شهرنشین دارند در مناطق آسیب‌خیز طبیعی جای گرفته‌اند و همین نگرانی‌ها را از آسیب‌پذیری شهرهای بزرگ در پیشامدهای طبیعی و بحران‌های اجتماعی را افزوده است. تهران هم یکی از این ابرشهرها است که بر بستر چند پیشامد آسیبزای طبیعی جا گرفته است.
ایران در منطقه‌ای آسیب‌خیز جا گرفته است که به گفته برخی کارشناسان، آبستن ۳۱ پیشامد آسیب‌زا از ۴۱ پیشامد آسیبزای شناخته شده در جهان است و زلزله، رانش زمین، سیل و توفان از مهم‌ترین این پیشامدها است. بر اساس بررسی‌های دفتر تقسیمات کشوری وزارت کشور، شهرهای کشور از ۱۹۹ شهر به ۱۲۴۳ شهر افزایش یافته است. از آن‌جا که ایران در نوار زلزله هیمالیا جا گرفته، ۷۶درصد شهرهای کشور در شرایط آسیب‌پذیری بالا تا بسیار بالا قراردارند. انباشت جمعیت در خانه‌های شهری با ساخت بیرون از قاعده و ناپایدار، این آسیب‌پذیری را افزایش می‌دهد. پیشامد تاریخی زلزله بم که ۴۰هزارنفر را به کام مرگ کشاند به‌خوبی نشانگر این آسیب‌پذیری است؛ شهری که نه مدیریت بحران توانست کاری برای آن انجام دهد و نه هنوز توانسته است روی پای خود بایستد و زندگی را دست‌کم مانند آنچه در گذشته بود به این شهر بازگرداند. شهر روزقان و دیگر شهرهای زلزله‌دیده آذربایجان وضعیت بهتری از بم ندارند[شاید هنوز از زلزله بم آنچه باید نیاموخته باشیم]. وضعیت امروز این شهرها ریشه در نبود آن‌چیزی است که تاب‌اوری شهر می‌خواهد به ما بیاموزد تا برای آینده شهر‌های‌مان بیندیشیم و به کار ببریم.
شهر تهران زیر پای آتشفشان شاید خاموش دماوند نشسته است و دو گسل در زیر پای خود دارد؛ هر گوشه البرز که لرزیده، تهران را هم لرزانده است. نبود پوشش گیاهی بازدارنده در بلندی‌های بالادست و فراگیر نشدن سامانه جمع‌آوری آب‌های سطحی هم خطر سیل را زنده نگه داشته است[سیل تجریش و سنگ‌هایی که تا نزدیک خیابان ظفر با خود آورد هنوز فراموش نشده است]. مساحت بافت فرسوده تهران به‌گفته مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران به ۴۴۰۰هکتار رسیده است؛ شهری که بالای ۱۰ میلیون شهرنشین را در خود جای داده که درصد بالایی از این جمعیت در بافت‌های فرسوده زندگی می‌کنند. تهران نه راه پس دارد و نه راه پیش. نه می‌توان شهر را به جایی دیگر برد و ساخت؛ و نه شهروندان ساکن بافت‌های فرسوده به آن‌اندازه توانایی مالی دارند که بتوانند دست به نوسازی خانه‌های خود بزنند. هرچند که مدیریت شهری هم‌چنان باید برنامه مقاوم‌سازی را پیگیری کند. از همین رو چه تهران و چه دیگر شهرهای کشور برای پایداری در برای پیشامدهای آسیب‌زا راه تازه‌ای را در پیش بگیرند.
سند تاب‌آوری شهرها
شهرهای بزرگ جهان تا پیش از سال ۲۰۱۵، مقابله و مدیریت بحران را بر اساس سند هیوگو سرفصل برنامه‌های مقاوم‌سازی شهرها و کاهش اثر پیشامدهای آسیب‌زا پیش‌می‌بردند اما اجلاس مدیریت خطرپذیری شهرها در سندای ژاپن راه و شیوه تازه‌ای را پیش‌پای مدیران شهری گذاشت. در این اجلاس سندی که پس از دوسال پژوهش در ژاپن نوشته شده بود[سند سندای نام گرفته است]، برنامه تاب‌آوری شهرها را پیشنهاد داد و پویشی(کمپین) به نام آن شکل گرفت که تهران و ۳۰ شهر دیگر به این پویش پیوستند.
این سند ۱۰ سرفصل است دارد؛ سازماندهی تاب‌آوری بلایا در دولت های محلی، شناسایی، درک و استفاده از پیش‌برنامه خطرپذیری فعلی و محتمل در آینده و تقویت ظرفیت مالی برای تاب‌آوری در سازمان‌ها، پیگیری مباحث شهرسازی تاب‌آور، صیانت از مباحث زیست محیطی ، تقویت ظرفیت‌سازی سازمانی برای تاب‌آوری و افزایش تاب‌آوری زیرساخت‌ها و مقاوم‌سازی. همچنین در این سند راهکارهایی درباره تقویت و استفاده از ظرفیت‌های اجتماعی مردم برای تاب‌آوری، اطمینان از آمادگی در برابر بلایا و تسریع بازسازی و بازیابی بهتر پس از بلایای طبیعی پیشنهاد شده است. مدت‌زمان اجرای تاب‌آوری دریگ‌دوره ۱۵ساله پیش‌بینی شده که همه دولت های ملی و محلی عضو باید سرفصل‌های آن را پیاده و اجرایی کنند.
عناصر تاب‌آوری شهری
تاب‌آوری شهری در برابر پیشامدهای آسیب‌زا بر ۴ عنصر اصلی استوار است؛
تاب‌آوری اجتماعی؛ براساس ویژگی‌های سن، جنس، قومیت، نژاد، وضع اجتماعی‌اقتصادی و سرمایه اجتماعی پایه‌ریزی می‌شود. افزایش مشارکت و وابستگی شهری و اجتماعی، توان‌مندسازی و سازگاری‌پذیری شهروندان و گروه‌های اجتماعی که بتواند در هنگام رخ‌داد پیشامدهای آسیب‌زا به بازسازی شهر و برگشت‌پذیری زندگی شهری بینجامد از اهداف آن به شمار می‌رود.
تاب‌آوری زیرساختی‌کالبدی: این بخش از تاب‌آوری به توانمندی و کارکرد شهر در هنگام رخ‌داد بالایای طبیعی تاکید دارد و برنامه مقاوم‌سازی و پایدارسازی ساختمان‌ها و بناها، دارایی و اموال شهروندان، سامانه‌‌های حمل‌ونقل و شبکه‌های ارتباطی، ظرفیت پناهگاهی، زیرساخت‌های بهداشتی‌درمانی و کاهش آسیب‌پذیری این امکانات را پیگیری می‌کند.
تاب‌آوری اقتصادی: پس از رخ‌داد بلایای طبیعی، کسب‌وکار، تجارت و هرگونه توانمندی کارکردی اقتصادی باید بتواند فعالیت خود را از سر گیرد و ادامه بدهد تا بتواند به بازسازی و برگشت‌پذیری شهر کمک کند.
تاب‌آوری مدیریتی‌سازمانی: سازمان‌های مدیریتی دولتی، عمومی و خصوصی که به هر گونه‌ای در مدیریت شهر، گروه‌ها و فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی نقش دارند باید در هنگام پیششامدهای آسیب‌زا و پس از آن تاب‌آوری لازم را داشته باشند و در کمترین زمان پس از رخ‌داد؛ در نقش‌های مدیریتی خود و ارایه خدمات لازم انجام خدمت کنند.
شهرهای بزرگ جهان که بتوانند این برنامه‌ها را برای رویارویی با پیشامدهای آسیبزای طبیعی به انجام برسانند و زمینه بازیابی و بازگشت‌پذیری شهرها به وضعیت پیش از آن یا ساختن زندگی شهری بهتر از آن فراهم کنند، شهرهای تاب‌آور خوانده می‌شوند. شهر تهران و بسیاری از شهرهای کشور کنار حادثه نشسته‌اند و روشن نیست کی و کجا حادثه آن‌ها را دچار کند. با این همه شهرهایی که برنامه تاب‌آوری را دردستور کار خود گذاشته‌اند پس از گذراندن یک دوره ۱۵ ساله، این آسودگی را می‌یابند که هر حادثه ای را با کمترین آسیب پشت سر بگذارند؛ بدون آن‌که زندگی شهری از حرکت بایستد.
منبع : بحران نیوز