پایگاه اطلاع رسانی مدیریت ریسک، بحران و پدافند غیرعاملبه گزارش بحران نیوز ، کتایون جهانگیری، رئیس دانشکده سلامت، ایمنی و محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و عضو دپارتمان سلامت در بلایا و حوادث این دانشکده باتوجه به برگزاری هشتمین کنگره سلامت در بلایا که در تاریخ ۲ تا ۴ اردیبهشت ماه سال جاری در مرکز همایش‌های رازی در دانشگاه علوم پزشکی ایران برگزار می‌شود، به تاریخچه‌ای از بحران در ایران، اشاره کرد و گفت : کشور ما به دلایل مختلف از جمله ویژگی‌های اقلیمی، ژئولوژیک، جغرافیایی، سیاسی در طول تاریخ با انواع و اقسام مخاطرات طبیعی و انسان‌ساخت مواجه بوده و هست.

وی افزود: از این‌رو مدیریت بحران در کشور ما سابقه‌ای دیرینه دارد، اما بنا به تفاوت نوع دیدگاه در مقاطع مختلف زمانی چگونگی این مدیریت متفاوت بوده و بی شک فراز و نشیب های بسیاری را طی کرده است. آنچه مسلم است این که بحران به سوانح و حوادثی اطلاق می‌شود که باعث ایجاد آسیب و تخریب در جوامع شده و فراتر از ظرفیت پاسخگویی آن جامعه به آن حادثه است؛ به عبارت دیگر بحران در آن جامعه نیازی را ایجاد می‌کند که مازاد بر ظرفیت پاسخگویی آن جامعه است.

وی با طرح مثالی عنوان کرد: وقتی زلزله‌ای رخ می‌دهد، علاوه بر تخریب خانه‌ها و زیرساختار‌های آن جامعه، شریان‌های حیاتی مثل راه های ارتباطی، تاسیسات مربوط به آب، برق و گاز نیز تخریب می‌شوند، در این شرایط علاوه بر تأمین نیازهای اساسی حادثه‌دیدگان مانند آب، غذا، سرپناه و خدمات بهداشتی، درمانی باید زیرساخت‌های آسیب دیده منطقه هم ترمیم شود که این امر معمولا از توان جامعه آسیب دیده خارج بوده و نیازمند کمک و امدادرسانی از خارج از منطقه دستخوش بلا است.

جهانگیری ادامه داد: مطابق تعریف سازمان جهانی بهداشت، بحران‌ها در واقع پدیده‌های زیست محیطی تعریف می‌شوند که از چنان شدتی برخوردارند که برای پاسخگویی و مدیریت آنها احتیاج به اخذ کمک از محل خارج از بحران است.

وی با اشاره به تقسیم‌بندی‌های متفاوت بحران تصریح کرد: گاه ما با بحران‌های ناگهانی مانند زلزله یا اپیدمی یک بیمار مواجهیم وگاه بحران‌های تدریجی مانند خشکسالی یا شیوع بیماری‌های مزمن مثل سرطان و دیابت که به تدریج جامعه را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند، روبرو هستیم. در هر حال بر حسب علل موجد بلایا، مدیریت آن نیز اتخاذ سیاست‌های مدیریتی متفاوتی را می‌طلبد اما آنچه که اهمیت بسیار دارد این است که سه چهارم چرخه مدیریت بحران به مرحله قبل از وقوع اختصاص دارد و فقط یک چهارم آن به فاز هنگام و پس از وقوع اختصاص دارد، در صورتی که بیشتر تلاش‌ها و برنامه‌ریزی‌های سازمان های پاسخگو بر زمان وقوع یا پس از آن تمرکز دارد و به مرحله قبل از وقوع توجه کمتری می‌شود.

وی افزود: مهمترین مرحله برای رویارویی موفق با حوادث و بلایا، تحلیل مخاطرات و شناسایی آسیب پذیری است که این مرحله قبل از فازهای پیشگیری، کاهش اثر و آمادگی قرار دارد؛ به واسطه اهمیت این مرحله، امروزه به جای واژه مدیریت بحران از واژه مدیریت کاهش خطر بلایا استفاده می‌شود چون اعتقاد بر این است که با اتخاذ رویکردهای پیش فعال می‌توان از وقوع بسیاری از بحران های احتمالی کاست.

این متخصص مدیریت بحران عنوان کرد: زمان در مرحله پاسخگویی بسیار کوتاه است و عمده برنامه ریزی و فعالیت‌ها باید در مرحله قبل از وقوع که تحت عنوان اقدامات کاهش خطر از آن یاد می‌شود، انجام گیرد.

وی با عنوان اینکه رهیافت های مدیریتی نسبت به گذشته تفاوت پیدا کرده، اذعان داشت: در گذشته بعد از وقوع بحران با اعزام نیروی امداد، جستجو و نجات به منطقه و سرازیر کردن سیل کمک ها و اقلام امدادی یا اختصاص بودجه های کلان به منظور بازسازی و به بحران‌ها پاسخ می‌دادند، اما درحال حاضر رهیافت‌های مدیریتی به سمت اتخاذ رویکردهای کاهش خطر سوق یافته است بدین معنا که باید برنامه ریزی و عملکرد ما به‌گونه‌ای باشد که حادثه اتفاق نیفتد یا در صورت بروز حادثه، آسیب‌های کمتری از خود بر جای گذارد.

جهانگیری، با اشاره به رویکردهای مدیریتی موجود برای مقابله با بحران‌ها تصریح کرد: در شیوه سنتی یا لجستیک مدیریت بحران منتظر می‌مانیم تا بحرانی به وقوع بپیوندد، بعد اقدامات لازم را برای مقابله با آن انجام می‌دهیم برای همین به این شیوه رویکرد لجستیک نیز می‌گویند چون سازمان‌های مسئول فقط در پی تهیه اقلام امدادی برای گسیل داشتن به منطقه آسیب دیده هستند؛ اما در رویکرد جامعه محور یا توسعه‌ای منتظر وقوع بحران نمی‌مانیم بلکه سعی می‌کنیم ضمن جلوگیری از وقوع آنها، با توانمندسازی و ظرفیت سازی در جوامع در معرض خطر، آنها را به جامعه‌ای تاب آور و آماده برای مواجهه با انواع حوادث تهدید کننده تبدیل کنیم.

این عضو دپارتمان سلامت در بلایا و حوادث، گفت: به عنوان مثال چند سال پیش هلال احمر اعلام کرد که هر خانواده ایرانی باید یک امدادگر باشد، بدین معنا که با آموزش فنون امدادگری به یک فرد از هر خانواده می‌توانیم، در صورت بروز بلایا از نیروهای امدادگر آگاه و خودجوش که از بدنه جامعه شکل گرفته‌اند یاری بگیریم که اتخاذ این رویکرد سبب می‌شود به نسبت قابل توجهی از میزان تلفات و آسیب‌ها کاسته خواهد شد.

دولت‌ها نمی‌توانند بار مقابله با بحران‌ها را به تنهایی به دوش بکشند

رئیس دانشکده سلامت، ایمنی و  محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی گفت: دولت‌ها به تنهایی نمی‌توانند بار مقابله با بحران‌ها را به دوش بکشند و مشارکت جامعه جزء جدایی ناپذیر مدیریت کاهش خطر بلایا محسوب می‌شود؛ بنابراین باید ضمن جلب مشارکت مردم و سهیم کردن آنها در روندهای مدیریتی، از طریق حساس سازی و ایجاد درک مناسبی از خطر، که با آموزش و فرهنگ‌سازی امکان‌پذیر خواهد شد، مردم را در دستیابی به جامعه‌ای ایمن توانمند ساخت.

وی افزود: فرهنگ‌سازی باید از مدارس آغاز شود و در شوراهای محله و در سطح ادارات و سازمان‌ها تسری یابد تا عموم افراد جامعه آگاهی‌ها و توانمندی‌های لازم برای زمان وقوع بحران را کسب کرده باشند.

حادثه دور نیست، باید آمادگی رویارویی با آن را داشته باشیم

جهانگیری، گفت: باید افراد جامعه را آگاه و نسبت به تهدید مخاطرات موجود حساس کنیم و این امر مستلزم درک صحیح از خطراتی است که جامعه را تهدید می کند؛ به عنوان مثال اعضای یک خانواده باید بدانند که در کشور لرزه خیزی مثل ایران که بیش از ۷۰ درصد شهرهای بزرگ آن روی گسل بنا شده در صورت وقوع زلزله چگونه بتوانند خود و اعضای خانواده را حداقل تا سه روز زنده نگه دارند؛ در صورت وقوع حادثه در کجا یکدیگر را پیدا کنند؛ باید مردم را آموزش دهیم که همیشه کیف بقا، کیفی که تا سه روز زنده بودن را تأمین می‌کند را آماده داشته باشند و  آن را روزآمد نگه دارند.

این متخصص مدیریت بحران گفت: باید مردم بدانند که حادثه خیلی دور نیست و در هر لحظه باید آماده رویارویی با آن باشند.

جهانگیری، با اشاره به حاکمیت دیدگاه تقدیرگرایانه در جامعه گفت: نگرش تقدیرگرایانه سبب شده که عامه مردم به جای تدبیر و تفکر برای پیشگیری و کسب آمادگی برای مواجهه با حوادث احتمالی، ضمن انکار مخاطرات تهدید کننده ، برای مقابله با آن چاره جویی نکنند.

وی در ادامه با اشاره به این که در این زمینه قوانین بسیاری وجود دارند، اما به دلیل فقدان ضمانت اجرایی، از کارآیی مناسب برخوردار نیستند، گفت: در طی سالیان اخیر مبحث کدهای ساختمانی و توجه به کاربری اراضی برای پیشگیری از وقوع بحران ها مطرح بوده اما متاسفانه به دلیل سهل انگاری سازمان های مسئول و نیز ضعف سیستم  های نظارتی، اصول ایمنی در ساختمان‌ها رعایت نمی شود.

جهانگیری، متذکر شد: به عنوان مثال ساختمان‌های بیش از پنج طبقه باید مجهز به سیستم اطفای حریق باشند که در سازه‌های جدید این قانون رعایت می‌شود اما در ارتباط با سازه‌های قدیمی که درصد قابل توجهی از ساختمان‌های شهرها را تشکیل می‌دهند، تعیین تکلیف نشده است.

 این متخصص مدیریت بحران درباره اثرات کنگره‌های بین‌المللی بحران تصریح کرد: چنانچه خروجی کنگره‌های بین‌المللی بحران به یک سند اجرایی ختم شود و مشکلی را برطرف کنند، بسیار مفید خواهند بود، این کنگره‌ها نباید فقط به منظور انتفاع علمی باشد بلکه باید هدف از برگزاری آن، طرح مشکلات و حل مسئله باشد؛ باید افراد مطرح و صاحب‌نظران درسازمان های پاسخگو و همکار دور هم جمع شده و با بررسی و نقد آزادانه و به دور از هر گونه تعصب یا سوگرایی درس های آموخته شده و بحران های تکرارشده را به چالش بکشند.